ҚАЛДАШ ЖЫРАУ

     Ел арасында «Қалдаш жырау» деген атпен даңқы шыққан зағип жыршы Қалдыбек ағаны «Алпамыс батыр» дастанының 1000 жылдығына орай Өзбекстанның Термез қаласында 1999 жылы өткізілген халықаралық фестивальға апардым.
     Өмірге көзі зағип боп келген Қалдаш (Қалдыбек Садыров) жастайынан өнерге құмар боп өседі. Жас Қалдашқа Алла ерекше есте сақтау қасиетін берген. Бір рет тыңдаған дастанды түгелдей жаттап алып, елге сол күйінде жырлап беретін жеткіншек Қалдаш 9-10 жасында-ақ «бала жырау» атанған. Өсе келе Қалдаш 9 дастан мен жүздеген әндер мен термелерді орындаушы әйгілі жыршыға айналады. Сондай-ақ ол кісі отыз шақты күйді шебер тартатын. Қалдаш ағаның репертуарында бүкіл Сыр сүлейлері мен тауелібайлық ақындардың, сондай-ақ өзбек, тәжік, қарақалпақ, түрікмен халықтарының ән-жырлары мен күйлері бар. Алланың бұл кісіге берген сыйы — ол кісінің жыраулықтан басқа домбыра тарту тәсілі ешкімге ұқсамайды, оның тартысына бүткіл Қазақ елінің өнерпаздарының өзі таң қалған. Домбыраны шалқасынан жатқызып, сол қолымен шерткенде, оң қолының саусақтары перне үстінде ойнағанын көрсең, мен деген өнерпаздың өзі таң қалары сөзсіз. Бұл кісінің өнерін адам баласы қағаз бетінде жазып баяндау мүмкін емес. Тек көзбен көріп, жанында отырып жырын тыңдағандар ғана түсінеді. Әрбір адам өзінше жазылмаған бір дастан. Өкініштісі – Қалдаш жыраудың көз жанары жарық дүниені көрмей кетті.
Қалдаш ағамен талай сапарлас болған Қали Жолдасов өз естелігінде былай деп жазады: «…Қалдаш ағамен көрші отырдық. Ол кезде өз балалары жас. Жырауды анда-мында шыққанда ағасы Сейдолланың балалары жетектеп жүретін. Ал ауыл арасындағы той-мерекеге арагідік мен де ертіп апаратынмын. Ән-жырға құмар болғандықтан ба, ағаны ертіп жүру – мен үшін үлкен мәртебе еді. Сондай-ақ, алыс-жақын ауылдарға да бірнеше рет бірге бардым. Зағип жанның қыр-сырын біліп, жағдайын жасауды меңгеріп алғанмын. «Қалижан, қайдасың…» деп бастағаннан-ақ не керегін сезіп, шай, су, т.б. қажетін айтқызбай әзірлей беретінмін. Таң бозарып атқанша шаршамай жырлайтын. Марқұм шешем Несібеліден «Бибеке, ана Қалидың қолы бос па екен?» деп сұрап жатқанын есіте сала жолға жинала бастайтынмын. Студент кезімдегі бір каникулда ағаны Түркменстанның Шаржауы мен Бұхараның Алат, Қаракөл аудандарында тұратын Адай ағайындарға апарып келгенім бар. Қал-ағаның жаттау қасиеті ерекше еді. Бірде Н.Байғаниннің нан туралы ұзақ жырын екі-ақ рет оқып бергенімде-ақ жаттап алғанына куә болғанмын… Кейін аудандық мәдениет бөлімінің меңгерушісі болып қызмет жасағанымда да айтулы мерекелерді Қалдаш жыраусыз бастаған емеспін…», «…мәдениет саласының қызметкерлерінің қатысуымен облыстық әкімиятта өткен бір жиында ЮНЕСКО-ның ауқымында Термез қаласында «Алпамыс» дастанының 1000 жылдығына орай халықаралық жиын және жыршылар байқауы өтетіні туралы айтылды. Сол байқауға Науайы облысы атынан белгілі өзбек бахшысы (жыршы) Жуманбулбулдың немересі Ахад жыршы қатысатын болып шешілді. Мен сөз алып, ауданымызда Қалдаш есімді танымал қазақ жыршысы барын, ол кісіне де аталмыш байқауға жіберуін өтіндім. Облыстан жалғыз ғана жолдама берілетінін айтып, өтінішім аяқсыз қалды. Арадан біраз уақыт өтіп, байқау басталатын күн таяп қалған. Аяқ астынан облыс әкімінің орынбасары А.Хайдаров телефон соғып: «Байқауға баратын жыршы науқастанып қалды. Тез дайындалыңыз. Өзіңіз айтқан жырауды алып, екі күнде Термез қаласына жетіңіз!» деп тапсырма берді. Байқау шарты бойынша әрбір қатысушы «Алпамыс» дастанынан үзінді жырлауы және өз шығармашылығынан бір терме орындауы тиіс екен. Қалдаш ағамен бірге жедел жолға шықтық. Пойызға орналасқан соң Қалекеңе байқаудың ережесін айтқам. «Ой, Қалижан-ай, «Алпамысты» жырламағалы, жырды ұмытқалы қай заман…» демесі бар ма! Зәрем зәр түбіне кетті. Облыста өткен жиында: «Қалдаш жырау «Алпамыс» дастанын 4 сағат жырлайды» деп дәріптеген едім. Себебі — осы жырды бала күнімізде тұңғыш рет Қалдаш жыраудан есіткенбіз. Бір жақсысы — өзіммен бірге Қазақ эпостық жырларының жинағын ала шыққан болатынмын. Содан жырды Қалекеңе мәнерлеп тұрып оқи бастадым. Көп ұзатқан жоқ, кенет Қалдаш аға: «Болды, болды, есіме түсті» деп, мені мәз етті. Әрі қарай жырды өзі жырлап берді. Орындамағанына біраз жыл өткен жырды толық есіне түсірген жыршының қабілетіне сонда тағы бір таң қалғаным бар».
Әрі қарай Қ.Жолдасов өз естелігінде 14 елден 100-ден астам жыршылар қатысқан байқауда Қалдаш жырау ІІІ дәрежелі дипломға және демеушілер тағайындаған мәртебелі сыйлыққа ие болғаны жайлы баяндайды. Сурхандария облыстық теледидарында бір сағаттық бағдарламаға қатысқандарын, Байсын ауданын аралап, қалың Қоңыраттардың құрметіне бөленгендіктерін, сол сапарда Қалдаштың орындауындағы жырлардан үзінділер мен әндер тұңғыш рет Өзбек радиосының Алтын қорына жазылғанын айтады. Сол естеліктің ішінде Қалидың мынадай дегені бар: «Қалдаш аға сахнадағы өнерін, екеуміз алдын ала келіскендей, Құрманғазының «Сарыарқа» күйімен бастады. Перне үстінде олай-былай сусыған саусақтарына таң-тамаша қалған халайық ұзақ қол соқты. Менің де мақсатым – Қалдаш ағаның ерекше өнерімен елді бір таңырқатып алу еді. Ізінше «Алпамыс» жырын жырлады. Сонда байқаудың бас қазысы, профессор Тура Мирзаев арт жағында отырған маған бұрылып: «Не деген керемет десеңізші! Мына ағаңыз домбыраны пианино қылып жіберді ғой!» деп, таңданысын білдірген болатын… Айтпақшы, осы жиынға құрметті қонақ және әділқазы ретінде Қазақ елінен жалғыз өкіл – әйгілі жыршы Алмас Алматов қатысты.
Иә, Қалдаш жыршы — көзі зағип болса да, көңіл көзі ашық, көкірегі ояу, есте сақтау қабілеті ғажайып, керемет орындаушы, аса сыпайы және өте дарынды жан еді. Оның өнеріне Өзбекстанның Бұхара, Науайы, Самарқан, Жизақ, Ташкент, Хорезм, Түркменстанның Шаржау, Ташауыз, Қазақстанның Қызылорда, Шымкент, Жамбыл облыстары, Қарақалпақстан мен Алматы қаласының халқы талай тамсанып қол соққаны – біз тауелібайлықтар үшін айрықша мақтаныш». (. Қ.Өтебайұлы, «Өмірім өнеріммен өрнектелген» Алматы. «Үш қиян» баспасы, 2015 ж., 87-90-беттер).
Термез қаласына жетіп орналасқан күні фестиваль туралы кинотүсірушілер ЮНЕСКО өкілдерін күтіп алу үшін ұлттық киім киген түрлі ұлт өкілдерін аэропортқа апаратын болды. Қалдаш ағаның орнына мен баратын болдым. Қолымда — жыраудың домбырасы, үстімде — оюлы қазақ шапаны. Бізге: «Самолет келіп қонған соң, ішіне кіріп, қонақтармен бірге түсесіңдер!» деген. Ішке кірсем — Алмас ағам тұр. Қос қолымды созып, сәлем бердім. Бір сәт менен көзін алмай тұрды да: «Қазақсың ба?» деді. Мен бас изедім. Жымиып қойды. «Сен де жырлайсың ба?». Мен бас шайқадым. Ол таңырқап қойды. «Онда қазақ болсаң, самолеттен бірінші болып түсеміз. Қазақтар әрқашан алда жүруі керек!» деді. Режиссердың айтқанын да тыңдаған жоқ. Сөйтіп, Алмас аға екеуміз елдің алдымен шықтық.
Қонақ үйдің алдына келген соң, әңгімеміз қайта жалғасты. Мен Алмас ағаға бірнеше рет өз ауылы Жаңақалада және біздің елге, Тамды, Кенимех, Үшқұдық аудандарына жыр сапармен келгенде көргенімді, Алмас ағаның біздің елде тұратын немере туыстарының үйінде кездескенімді айттым. Әке-шешемнің қармақшылық екенін, Жаңақаладағы Бәйіш қожаның інісі екенімді қостым. Мұнда неғып келгенімді сұрады. Мен Қалдаш жырауға қосшы болып келгенімді айта бастап едім, Әлекең кенет: «Қайда, Қалдаш аға?» деп, дауысы саңқ етті. Бөлменің нөмірін есітті де, қолындағы домбырасы мен сөмкесін тастай сала қонақ үйге еніп кетті. Мен аңтарылып, бір сәт тұрып қалдым да, жыраудың домбырасы мен сөмкесін көтеріп, ізінен жүгірдім. Бөлмеге кірсем, керуетте отырған Қалдаш ағаның алдына Әлекең тізерлеп отыр екен. Зағип жыршының екі қолын ұстап алған. «Кімсің?» деді Қал-ағам. «Алмаспын!» деді Әлекең. Екеуі сол сәт бір-бірімен айқара құшақтаса кетті. Байқап қалдым, екеуі де жылап тұр. Дара дарынды қос жырау бір-бірін іштей түсінісіп, жан-жүректері жарасып тұрды.
Біраз үнсіздіктен соң: «Есіңізде ме, бала кезімде батаңызды беріп едіңіз?» деді Әлекең. «Есімде, айналайын, есімде!» деді Қалекең. Екі дарынның бұл кездесуі мені қатты толғандырып, мәңгі жадымда қалды… Сол сәттен бастап екі жыраудың жұбы жазылған жоқ. Талай әңгіменің тиегін ағытты. Талай жырды жырлады, талай термені төгілтті. Осы жиыннан екі жырау да үлкен абыроймен елдеріне қайтты…
Тағы бір есте қаларлық оқиға — Алмас Алматовтың фестиваль аясында өткен ғылыми конференцияға қатысып, сөзге шығуы болды. Конференцияға ЮНЕСКО-ның және 14 елдің өкілдері қатысты. Алқалы жиын таудың етегіндегі салқын саялы бақтың ішіндегі алаңқайда, «Дөңгелек стол» жүйесінде ұйымдастырылыпты. Алыстан Байсын тауларының биік шыңдары қарауытады. Әлекең қолындағы бейнекамерасын маған ұстатып кеткен. Мен бар өнерімді салып, оператор болып, дөңгелене орналасқан столдардың ортасында жүрмін. Сөз кезегі Әлекеңе келген. Әлекең дауды шешуге келген билердей кеудесін керіп, Байсын тауларына иегін артқандай өзіне тән паңдықпен сөз бастады:
-«Мұсылман болу әсте-әсте, кәпір болу бір пәсте» демекші, Кеңес одағының құрамындағы түркі тілдес елдер ұмытуға айналған ұлттық салт-дәстүрін қайта жаңғыртып жатыр. Соның бірі – ата-бабадан мұра боп қалған жыраулық дәстүр. Жыраулық дәстүр – түркі тектес халықтар әдебиеттерінің бастау бұлағы. Бір өкініштісі – осыдан бірнеше жыл бұрын бас қосқанымызда жыраулық дәстүрді жоғары білім дәрежесіне көтеру жөнінде келіскен едік. Алайда Қазақстаннан өзге елдер әлі күнге дейін бұл мәселеге атүсті қарап келеді. Құдайға шүкір, Қызылорда мемлекеттік университетінің қабырғасында «Дәстүрлі музыкалық өнер» атты мамандық енгізілді. Жыраулық дәстүр мен жыраулық өнерді қайта жаңғыртып, ғылыми тұрғыда дамыту мақсатында кафедра да ашылды… … өзбек ағайындардың «Алпамыс батыр» дастанын басыбайлы иелеп алуға хақысы жоқ. «Алпамыс батыр» дастаны — бүкіл түркі тілдес халықтарға ортақ мұра. Керек болса, “Алпамыс батыр” дастанын өткен ғасырдың басында түрколог ғалым В.Радлов: “Алпамыс батыр” – қазақ халқының дастаны” деп бүкіл әлемге жариялап жіберген… Бұл дастанды қазақтың бар баласы біледі…»
Эпикалық жыр өнерінің даңғайыр насихатшысы, белгілі жыраудың сөзінен үзік-үзік есте қалғаны осылар. Алмас аға бұл жиында ұзақ сөйледі. Ағаның сөзіне айызым қанып, қатты риза болдым.